Leon XIII — twórca nauki społecznej Kościoła

Leon XIII

Benedykt XVI uczcił 200-lecie urodzin papieża Leona XIII, przybywając 5 września 2010 r. do miejscowości Carpineto Romano, gdzie 2 marca 1810 r. urodził się Vincenzo Gioacchino Pecci. Pochodził z rodziny szlacheckiej, naukę rozpoczął w kolegium jezuickim w Vitebro, potem kontynu­ował w Rzymie, gdzie studiował w kolegium „Dei Nobili Ecclesiastici” (dziś Akademii Kościelnej). Po otrzymaniu święceń kapłańskich pracował w dy­plomacji watykańskiej. W 1843 r. został miano­wany biskupem. W latach 1843-1846 był nuncju­szem apostolskim w Belgii, a od 1846 r. do 1878 r. arcybiskupem Perugii. Po śmierci Piusa IX został wybrany na papieża podczas jednego z najkrót­szych konklawe w historii. Jego pontyfikat trwał 25 lat (1878-1903). Leon XIII nazywany papieżem spraw społecznych swoje stanowisko wyrażał w encyklikach, których napisał 88. Najsłynniejsza z nich to encyklika Rerum novarum (1891 r.), stano­wiąca podstawę nauki społecznej Kościoła. Leon XIII bronił praw ludzi pracy, podkreślał znaczenie stu­diów biblijnych i potrzebę zgłębiania tomizmu. Oto fragmenty przemówienia Ojca Św. Benedykta XVI wygłoszonego podczas krótkiej wizyty w Car­pineto Romano, 5 września 2010 r.

Powołaniem każdego pasterza nie jest przeka­zywanie ludowi Bożemu prawd abstrakcyjnych, ale „mądrości”, czyli orędzia, w którym wiara łączy się z życiem, a prawda z konkretną rzeczywistością. Papież Leon XIII z pomocą Ducha Świętego potra­fił tego dokonywać w jednym z najtrudniejszych okresów w życiu Kościoła, dochowując wierności tradycji i, jednocześnie, mierząc się z rodzącymi się wówczas wielkimi problemami. I udało mu się to właśnie na gruncie „mądrości chrześcijańskiej”, opartej na Piśmie Świętym, ogromnym dziedzic­twie teologicznym i duchowym Kościoła katolic­kiego, a także na rzetelnej i przejrzystej filozofii św. Tomasza z Akwinu, którą cenił w najwyższym stopniu i rozpowszechniał w całym Kościele.

Teraz (…) mogę poświęcić trochę uwagi na­uczaniu społecznemu Leona XIII, które zawarł w słynnej i wciąż aktualnej encyklice Rerum nova­rum, a które wyraził w różnych innych wystąpie­niach, stanowiących jako jeden „kor­pus” podwaliny nauki społecznej Kościoła. Niech punktem wyjścia będzie dla nas Pawłowy List do Filemona, który szczęśliwym zbiegiem oko­liczności czytaliśmy w dzisiejszej liturgii. Jest to najkrótszy z listów św. Pawła. Kiedy Apostoł prze­bywał w więzieniu, prze­kazał wiarę Onezymowi, niewolnikowi pochodzą­cemu z Kolosów, zbiegłemu od swojego właści­ciela Filemona, bogatego miesz­kańca owego mia­sta, który to nawrócił się na chrześcijaństwo razem ze swoją rodziną pod wpływem nauczania św. Pawła. Teraz Apostoł pisze do Filemona, zachę­cając go, by przyjął do siebie Onezyma już nie jako niewolnika, ale jako brata w Chrystusie. Nowe braterstwo chrześcijań­skie usuwa podział na nie­wolników i wolnych i zapoczątkowuje w historii promocję osoby, co do­prowadzi do zniesienia nie­wolnictwa, a także do przekroczenia innych barier, które wciąż jeszcze istnieją. Sprawie niewolnictwa papież Leon XIII poświęcił encyklikę Catholicae Ecclesiae, opubli­kowaną w 1890 r.

Carpineto Romano, rodzinna miejscowość pa­pieża Leona XIII

Ten konkretny epizod z Onezymem w życiu św. Pawła może być podstawą szerszej refleksji nad wkładem, jaki wniosło chrześcijaństwo w roz­wój cywilizacji poprzez zaszczepienie idei promocji ludzkiej oraz nad metodą i stylem owego zaszcze­piania, odpowiadającymi ewangelicznemu obra­zowi ziarna i zaczynu: w dziejowej rzeczywistości chrześcijanie, działając indywidualnie bądź jako zbiorowość, stanowią dobroczynną i pokojową siłę głębokich przemian, sprzyjającą rozwojowi poten­cjału tkwiącego w owej rzeczywistości. Taką formę obecności i działania w świecie przedstawia nauka społeczna Kościoła, która ma za cel do­prowadze­nie do dojrzałości sumień jako wa­runku istotnych i trwałych przemian.

Musimy teraz zadać sobie pytanie: w jakim kontekście urodził się dwa wieki temu człowiek, który 68 lat później został papieżem Leonem XIII? Europa była jeszcze pod wpływem wielkiej burzy napoleońskiej, która się rozpętała po Rewolucji Francuskiej. Kościół i liczne wytwory kultury chrze­ścijańskiej byli krytykowani w sposób radykalny (wystarczy pomyśleć na przykład, że lata liczono nie od narodzin Chrystusa, ale od rozpoczęcia nowej epoki rewolucyjnej, wykreślano imiona świętych z kalendarza, z nazw ulic, miejscowo­ści…). Mieszkańcy wsi z pewnością nie popierali tych zmian i pozostawali przywiązani do tradycji religijnych. Życie codzienne było twarde i trudne, warunki sanitarne bardzo złe, a żywność niewy­starczająca. Jednocześnie rozwijał się przemysł, a wraz z nim ruch robotniczy, coraz bardziej zorgani­zowany politycznie. Refleksje i doświadczenia gromadzone na szczeblu lokalnym pobudzały i wspomagały nauczanie Kościoła na najwyższym poziomie, ażeby zarysowało kompleksową i per­spektywiczną wizję nowego społeczeństwa i jego wspólnego dobra. Dlatego w 1878 r., kiedy został wybrany na papieża, Leon XIII uznał, że powinien tę wizje przedstawić, w świetle swojej rozległej znajomości sytuacji międzynarodowej, a także licznych konkretnych przedsięwzięć zrealizowa­nych „w terenie” przez wspólnoty chrześcijańskie oraz mężczyzn i kobiety należących do Kościoła.

Dziesiątki świętych i błogosławionych szukało i próbowało bowiem, z „wyobraźnią miłosierdzia”, od końca XVIII w. do początków XIX w., różnorod­nych sposobów realizowania ewangelicznego orę­dzia w nowej rzeczywistości społecznej. Niewąt­pliwie te właśnie inicjatywy, a także poświęcenie i refleksje owych mężczyzn i kobiet przygotowały grunt dla Rerum novarum i innych dokumentów społecznych papieża Pecciego. Już w okresie kiedy był nuncjuszem apostolskim w Belgii, zrozu­miał, że do kwestii społecznej można było podejść pozytywnie i skutecznie przez dialog i działania pojednawcze. W okresie ostrego an­tyklerykalizmu i gwałtownych ataków na pa­pieża Leon XIII potrafił pokierować katolikami i ich wspierać, by szli drogą konstruktywnego zaangażowania, bogatego w treści, opartego na niezłomnych zasadach i otwartego. Zaraz po ogłoszeniu Rerum novarum we Włoszech i w in­nych krajach doszło do auten­tycznej eksplozji ini­cjatyw: powstawały zrzeszenia, kasy wiejskie i rzemieślnicze, gazety… Był to roz­legły ruch, któ­rego oświeconą duszą był sługa Boży Giuseppe Toniolo. Sędziwy, ale mądry i da­lekowzroczny Papież zdołał zatem wprowadzić w XX w. Kościół odmłodzony, z nastawieniem po­zwalającym zmie­rzyć się z nowymi wyzwaniami. Jako Papież był on jeszcze politycznie i fizycznie „więźniem” Waty­kanu, ale w rzeczywistości przez swoje nauczanie reprezentował Kościół zdolny bez kompleksów stawiać czoło wielkim problemom współczesności.

Benedykt XVI